Białe szparagi, białko HSP70 i choroba Alzheimera
Aby poradzić sobie ze stresem i szerokopojętym uszkodzeniem, komórki wykorzystują szereg mechanizmów ochronnych. Jednym z nich jest działanie białek, które pełnią wiele funkcji w zakresie utrzymywania ogólnopojętej równowagi (tzw.homeostazy) komórkowej. Wspomniane elementy obejmują grupę molekuł określanych jako białka opiekuńcze, chaperony lub po prostu białka szoku cieplnego (ang. Heat Shock Protein – HSP). W tym tekście chciałabym, Wam opowiedzieć o roślinnym ekstrakcie, który ma udokumentowane działanie zwiększające poziom owych molekuł (i wywołujące moją fascynację). Szczególnie w kontekście pracy mózgu.
Ale zacznijmy od początku.
Członkowie rodziny HSP to jedne z najstarszych ewolucyjnie białek i elementów o największej konserwatywności swojej struktury pierwszorzędowej (stopniu zachowania, niezmienności bez względu na organizm, w jakim występuje). Są obecne zarówno w komórkach organizmów Prokaryota (pozbawionych jądra), jak i Eukaryota (których komórki posiadają jądro komórkowe).
Podstawową rolą polipeptydów zaliczanych do HSP jest ochrona, która polega na wyciszaniu lub osłabianiu efektów działania czynników stresogennych.
Cząsteczki HSP łączą komórkę ze środowiskiem zewnętrznym, w efekcie czego zachodzi szybka i intensywna synteza po zadziałaniu zewnątrzkomórkowego stresora. Dbają także o środowisko „domowe” – wykazują bowiem zdolność reakcji na sygnały wewnątrzkomórkowe, dzięki czemu chronią komórki przed działaniem np. szkodliwych metabolitów.
Niewątpliwie kluczową rolą białek z rodziny HSP jest prawidłowe tworzenie protein, „asysta” przy ich fałdowaniu się i przemieszczeniu w odpowiednie rejony komórki i generalnie rzecz ujmując – dbałość o prawidłową sygnalizację komórkową. Niektóre białka opiekuńcze wiążą się do powstającego polipeptydu w trakcie jego syntezy na rybosomach, w ten sposób zapobiegają niewłaściwemu fałdowaniu białka lub powstawaniu agregatów z części polipeptydu, który powstaje jeszcze zanim synteza zostaje zakończona. Pomagają zatem przyjmować właściwą konformację białkom w trakcie procesu fałdowania i zapobiegają ich agregacji. Działanie HSP związane jest także z usuwaniem złogów i agregatów białek słabych i wrażliwych na stres oraz ułatwianiem proteolizy (rozkładu) białek uszkodzonych. Zapewnia to po prostu usuwanie zbędnych, nieprawidłowo działających elementów i większą szansę komórek na przeżycie w warunkach stresu (więcej i bardziej szczegółowo na temat ogólnej struktury i mechanizmu działania białek HSP napisałam w tym artykule dla portalu biotechnologia.pl).
Sytuacje, choroby w których białka HSP nie działają sprawnie określa się jako chaperonopatie. Przykładem mutacji chaperonów mogą być takie wrodzone schorzenia jak:
syndrom McCusicka-Kaufmana – m.in.wrodzona wada serca
syndrom Bardet-Biedl – retinopatia, opóźnienie umysłowe, otyłość, dysfunkcja nerek
autosomalna recesywna ataksja Charlevoix-Saguenay – neuropatia motoryczna, atrofia móżdżku, hipermielinizacja siatkówki
wrodzona katarakta
Są to takie stany patologiczne, w których z powodu mutacji lub modyfikacji potranslacyjnej (gdy białko zostało już wytworzone), działanie wspomnianych molekuł nie jest prawidłowe, co skutkuje pojawieniem się ich nieprawidłowych form a w konsekwencji – poważnych dysfunkcji organizmu.
Akumulacja nieprawidłowo sfałdowanych białek, a ściślej – ich agregacja w mózgu jest także niezwykle ważną cechą wielu chorób neurodegeneracyjnych:
– choroby Alzheimera (ang. Alzheimer’s Disease – AD),
– stwardnienia zanikowego bocznego,
– choroby Parkinsona,
– choroby Huntingtona
– i choroby Creutzfeldta-Jakoba.
Dlatego wspomniane zaburzenia neurodegeneracyjne zaliczane są bardzo często to tzw. „proteinopatii”. Nieprawidłowo sfałdowane białka mogą przyczyniać się tutaj do znacznego postępu choroby i stosowane są często jako ich główny, neuropatologiczny biomarker.
Wysnuwa się przypuszczenia, że białka indukowane stresem, takie jak białka opiekuńcze, działają jako molekuły ochronne dla komórek całego układu nerwowego.
Rzeczywiście, różne HSP mogą być transportowane do synaps i aksonów komórek nerwowych, gdzie blokują lub utrudniają proces agregacji nieprawidłowo sfałdowanych białek. Dlatego, jak zaobserwowano w różnych chorobach neurodegeneracyjnych, niewydolność tych mechanizmów kontroli komórkowej może stanowić niezwykle ważny element w ich patogenezie.
Nieprawidłowe białka i utrata pamięci – rola agregatów proteinowych w chorobie Alzheimera
Uszkodzenia komórek nerwowych spowodowane obecnością patologicznych białek są bez apelacyjne kluczowym czynnikiem w ocenie medycznej wielu chorób neurodegeneracyjnych. Szczególne znaczenie ma tutaj choroba Alzheimera. Chociażby dlatego, że jest to najczęściej pojawiająca się neurodegeneracja związaną z postępującym wiekiem i jak wskazuje coraz więcej danych naukowych – jest niezwykle mocno powiązana z chorobami układu krążenia i cukrzycą typu 2.
Prognozy demograficzne wskazują wyraźnie na proces starzenia się społeczeństw, głównie krajów uprzemysłowionych – w tym także Polski. Szacuje się, że w 2035 roku już co czwarty Polak będzie miał ponad 65 lat. Niestety, proces starzenia jest ściśle związany z rozwojem chorób neurodegeneracyjnych i otępiennych, a choroba Alzheimera uznawana jest za jedną z najczęściej występujących demencji dotykających osoby w podeszłym wieku. Liczba osób w Polsce, u których występowało otępienie typu alzheimerowskiego szacowana była w 2015 r. na poziomie od 360 tys. do 470 tys. (według szacunków organizacji Alzheimer Europe mogło to być nawet 501 tys. osób).
AD to choroba szczególna, ponieważ stanowi bardzo trudne wyzwanie dla rodziny chorego, a także lekarzy specjalistów – psychiatrów, neurologów i geriatrów.
W swej złożoności AD jest zarazem jednym z najbardziej pasjonujących i nierozwiązanych w dalszym ciągu problemów naukowych, ponieważ niezmiennie nie dysponujemy leczeniem przyczynowym tej choroby. Dlatego właśnie poszukiwania przyczyn zmian patologicznych odpowiedzialnych za rozwój AD stanowią jeden z kluczowych kierunków, w którym podąża współczesna neurobiologia.
Co widzimy w chorym mózgu?
Choroba Alzheimera cechuje się przede wszystkim stopniowym zanikiem pamięci i innych funkcji poznawczych, który jest skutkiem uszkodzenia neuronów i zaburzenia neuroprzekaźnictwa (niedoborem acetylocholiny oraz nadmiarem kwasu glutaminowego) w mózgu. Po raz pierwszy opisana została w 1906 roku przez Aloisa Alzheimera, niemieckiego lekarza psychiatrę i neuropatologa, zaś samo pojęcie „choroba Alzheimera“ ujrzało światło dzienne po raz pierwszy 4 lata później, w roku 1910 dzięki Kraepelinowi – jednemu z czołowych niemieckich psychiatrów. Typowe zaburzenia morfologiczne, obserwowane w mózgu obejmują blaszki starcze i splątki neurofibrylarne (NFT). I teraz dosłownie kilka zdań o nich.
Pojęciem – blaszki starcze określa się pozakomórkowe, białkowe agregaty zbudowane z rdzenia włókien amyloidowych, nieprawidłowych neurytów oraz komórek glejowych (astrocytów i mikrogleju). Ich podstawowym „składnikiem” jest białko amyloidu Aβ42 (to właśnie pomiar tej formy białka w płynie mózgowo-rdzeniowym stosowany jest bardzo często w rutynowej diagnostyce choroby). Klasyczne blaszki starcze występują najliczniej w korze nowej (szczególnie w rejonach kojarzeniowych) i hipokampie, a ich liczba koreluje ze stopniem nasilenia otępienia. Jak wspomniałam, występują pozakomórkowo – czyli nie tworzą się wewnątrz neuronów.
Zwyrodnienia włókienkowe lub splątki neurofibrylane (NFT) to obok blaszek amyloidowych najbardziej typowe zmiany neuropatologiczne w AD. NFT obecne są we wnętrzu komórek nerwowych jako włókienkowe wtręty, które następnie mogą obejmować również neuryty. NFT przyjmują zazwyczaj postać struktur płomykokształtnych, ale mogą także występować w formie kulistej. Najwcześniejsze zmiany i miejsca ich występowania dotyczą kory śródwęchowej (dlatego właśnie problemy z węchem stanowią jedną z początkowych zmian sugerujących pojawienie się choroby) i hipokampa, a wraz z postepem AD obejmują kolejno korę nową płata skroniowego, ciemieniowego, czołowego, a na końcu potylicznego. Zarówno płytki Aβ jak i splątki neurofibrylarne stanowią po dzień dzisiejszy podstawowe histologiczne kryterium AD.

Porównanie kory mózgowej osoby zdrowej oraz pacjenta z AD.
Kora mózgowa pacjenta cierpiącego na AD wykazuje pozytywne barwienie na obecność patologicznych agregatów (górny panel, prawa strona) w stosunku do kory mózgowej osoby zdrowej (górny panel, lewa strona). Dolny panel przedstawia korę mózgową osoby zdrowej oraz pacjenta z AD po zastosowaniu odpowiedniego powiększenia. W przypadku kory mózgowej pacjenta z AD widoczne są płytki starcze (kolor czerwony) oraz splątki neurofibrylarne (kolor brązowy).
Białka HSP70 i choroba Alzheimera – istotny element terapii i zapobiegania
Wiadomo, że wraz z postępującym wiekiem szlaki degradacji białek wewnątrzkomórkowych ulegają istotnemu zmniejszeniu. Ma to ogromne znaczenie dla pojawiania się typowych dla AD, patologicznych białek. I w tym miejscu właśnie, pojawiają się jako strażnicy – członkowie rodziny HSP. Istnieje wiele danych, które wykazały, że białka szoku cieplnego regulują nieprawidłowe fałdowanie białek w różnych chorobach neurodegeneracyjnych, takich jak AD, prawdopodobnie pełniąc niezwykle istotną rolę ochronną. Niestety stwierdzono także, że ich poziom również spada wraz z wiekiem, co może wiązać się ze zmniejszoną zdolnością antyoksydacyjną komórek i stanem zapalnym, który towarzyszy procesowi starzenia się.

HSP odgrywają rolę w bezpośrednim hamowaniu agregacji białek amyloidogennych, a także sprzyjają ich wiązaniu z ubikwityną (co rozpoczyna proces degradacji) i usuwaniu zagregowanych lub nieprawidłowo sfałdowanych białek. Wykazano ich udział w metabolizmie i agregacji zarówno Aβ, jak i drugiej patologicznej struktury występującej w AD – białka Tau. Szczególne znaczenie ma tutaj białko HSP o masie molekularnej 70kDa, zwane po prostu HSP70. Na podstawie wielu przeprowadzonych badań obecnie wiemy już jaki jest mechanizm neuroprotekcyjnego działania wspomnianej molekuły. A wygląda to miej więcej tak:
1. HSP70 chroni komórki nerwowe poprzez hamowanie tworzenia się toksycznego Aβ (zmniejsza oligomeryzację amyloidu)
Samoorganizacja Aβ tworzy szereg charakterystycznych struktur, takich jak dimery, oligomery, nieustrukturyzowane agregaty i charakterystyczne włókienka amyloidowe. Oligomery to właśnie te formy, które uważane są za kluczowe i najbardziej neurotoksyczne w rozwoju AD. Wyniki wielu projektów badawczych wykazały, że agregaty Aβ stanowią punkt zapalny do pojawiania się dalszych zdarzeń (działając jako tzw. trigger całej kaskady) takich jak – hiperfosforylacja białka Tau (która czyni je strukturą patologiczną), stan zapalny mózgu (tzw. neuroinflammation), utrata struktury i funkcji synaptycznej oraz śmierć neuronów. Wszystkie wspomniane nieprawidłowości stanowią elementy tzw. hipotezy kaskady amyloidu w powstawaniu choroby Alzheimera.
Wykazano, że białko HSP70 istotnie hamuje agregację Aβ, zmniejszając powstawanie charakterystycznych dla AD zmian. Sugeruje się, rozpoznaje oligomery amyloidu i modyfikuje ich konformację w taki sposób, który umożliwia białkom opiekuńczym reorganizację struktury Abeta na mniej toksyczną.
2. HSP70 odgrywa rolę neuroprotekcyjną poprzez usuwanie Aβ
Wykazano, że wzrost poziomu ekspresji HSP70 skutecznie zwiększa usuwanie Aβ (tzw.klirens komórkowy). Beta-amyloid jest usuwany z mózgu poprzez degradację za pośrednictwem specjalnych enzymów, fagocytozę z udziałem mikrogleju i astrocytów (czyli komórek glejowych), a następnie transportowany do krwi i węzłów chłonnych. HSP70 zwiększa także ekspresję białka degradującego insulinę (IDE) i białka TGF-β1. IDE jest niezwykle istotnym enzymem zwiększającym klirens komórkowy i degradującym Aβ. TGF-β1 natomiast jest kluczowym białkiem (cytokiną), które reguluje odpowiedź mózgu na uszkodzenie i stan zapalny, a co za tym idzie – zmniejsza postęp choroby. Ponadto, poprzez kontrolowaną aktywację komórek mikrogleju, także stymuluje klirens Aβ.
3. HSP70 chroni neurony przywracając homeostazę (równowagę) białka Tau
Splątki neurofibrylarne (NFT), złożone z agregatów hiperfosforylowanych form białka Tau, są drugą charakterystyczną cechą występująca w mózgu osób dotkniętych AD. Tau jest głównym białkiem związanym z mikrotubulami neuronowymi (MAP) i odgrywa kluczową rolę w utrzymaniu prawidłowej morfologii (kształtu ale rownież pełnionych funkcji) i stabilizacji komórek nerwowych. Homeostaza Tau jest regulowana przez jego ekspresję (jego ilość), fosforylację i obrót komórkowy. Cechą charakterystyczną choroby Alzheimera jest wspomniane zaburzenie tej równowagi – hiperfosforylacja białka Tau (przyłaczenie grup fosforanowych, które je nadmiernie aktywują), a w konsekwencji tworzenie toksycznych agregatów wewnątrz komórek nerwowych.
Obecnie wiemy juz, że powstałe zmiany prowadzą do trwałego uszkodzenia komórek nerwowych, czego skutkiem jest spadek funkcji poznawczych i całkowite zaburzenie ich funkcjonowania.
Szereg opublikowanych wyników badań sugeruje, że zmiany neuronalne i poznawcze związane ze wspomnianą „tauopatią” są możliwe do odwrócenia poprzez przywrócenie praiwdłowej homeostazy tego białka. Dziś wiemy już także, że wspomniana równowaga w obrocie komórkowym tego białka jest kontrolowana przez działanie białek opiekuńczych. Potwierdzono, że HSP70 może promować wiązanie Tau z mikrotubulami i blokować jego agregację, zapobiegając w ten sposób tauopatii. Pomaga degradować nieprawidłowe białko Tau (popprzez system ubikwityna-proteasom) i aktywuje procesy autofagii komórkowej.
4. HSP70 chroni neurony ponieważ zmniejsza ich apoptozę (śmierć komórkową)
Najważniejszą zmianą, która dotyka neurony w chorobie Alzheimera jest ich nadmierna umieranie. Czynnikami sprawczymi są tu jednak nie tylko nieprawidłowe białka, ale również toksyczny nadmiar wapnia wewnątrz komórek oraz podwyższony poziom glutaminianu – neuroprzekaźnika pobudzającego (prowadzący do tzw. zjawiska ekscytotoksyczności). Ogromne znacznie ma także stres oksydacyjny promujący stany zapalne w mózgu. Wszystkie wspomniane czynniki mogą niestety działać tutaj synergistycznie. Wykazano, że białko HSP70 moduluje szlaki kierowania komórek na drogę apoptozy (zależna od kaspazy Apaf-1, jak i te które nie są związane z jej udziałem), powodując hamowanie śmierci komórek nerwowych.
Roślinny aktywator HSP70 (ze szparagów i do tego zero-waste!)
Dobrze dobrana, naturalna suplementacja ma szczególne znaczenie w kontekście wspierania pracy takich narządów jak mózg i jak się okazuje – może wykazywać istotne działanie neuroprotekcyjne i usprawniające zdolności poznawcze. Badania naukowe wykazały, że ekstrakt pozyskany z kłączy białych szparagów Asparagus officinalis (zawarty w produkcie ETAS®) istotnie zwiększa poziom białka HSP 70, a co za tym idzie zmniejsza toksyczne zmiany związane z chorobą Alzheimera.
ETAS® jest produkowanym w Japonii, opatentowanym i enzymatyczne przetworzonym wyciągiem pozyskanym z kłączy szparagów. Jego wytwarzanie oparte jest o pozyskanie związków aktywnych z końcowej, dolnej części szparaga – czyli tej części rośliny, której zazwyczaj pozbywamy się przy obróbce spożywczej. Jest pierwszym na świecie preparatem, którego mechanizm działania polega na zwiększeniu uwalniania białka szoku cieplnego HSP70. Stanowi rezerwuar związków określonych jako pochodne hydroksymetylofurfuralu, które zostały zidentyfikowane jako aktywatory ekspresji wspomnianego białka.
W badaniu opublikowanym w 2019 roku w czasopiśmie naukowym Nutrients wykazano, że ETAS® znacznie poprawił zdolności poznawcze zwierząt laboratoryjnych (ocenione za pomocą testu aktywnego unikania). Ponadto zahamował ekspresję białka prekursorowego Aβ – APP (ang. Amyloid Prekursor Protein – APP), z którego w wyniku przemian enzymatycznych tworzy się patologiczna forma amyloidu oraz enzymu BACE-1 (zwanego również gamma-sekretazą) – białko to również przyczynia się do powstawania blaszek amyloidowych. Zmniejszył także odkładanie się płytek starczych tworzonych przez złogi amyloidu.

W tym samym badaniu wykazano także, że ETAS® działa korzystnie w kontekście regulowania cyklu okołodobowego organizmu i prawidłowego wytwarzania melatoniny. Aktywacja HSP-70, będąca wynikiem jego działania, znacznie zwiększyła liczbę neuronów w jądrze nadskrzyżowaniowym (SCN) i normalizowała ekspresję receptora melatoniny 1 (MT1) i receptora melatoniny 2 (MT2). Udokumentowano również, że suplementacja ETAS® istotnie poprawia równowagę nerwu autonomicznego, zmniejsza stres psychiczny oraz łagodne lęki pojawiające się przed snem. Pomaga także ustabilizować stres emocjonalny.
Uzyskane wyniki mają tym większe znaczenie, ponieważ zaburzenia rytmu około dobowego i nieprawidłowości związane ze snem są bardzo częstymi zmianami obserwowanymi u pacjentów z AD.
Ponadto, standaryzowany ekstrakt z łodygi Asparagus officinalis zawarte w ETAS® istotnie zmniejszał poziom uszkodzonych, utlenionych lipidów. Szparagi zawierają liczne bioaktywne składniki, takie jak flawonoidy i karotenoidy, które działają antyoksydacyjne i mogą zmniejszać gromadzenie się Aβ, a co za tym idzie – osiągać efekt neuroprotekcyjny. Wykazano, że trzy karotenoidy zawarte we wspomnianych szparagach – kryptokapsyna, 5,6-epoksyd kryptokapsyny i zeaksantyna zapobiegały tworzeniu się agregatów Aβ.
Podsumowując, ETAS® poprawił zdolności poznawcze poprzez modyfikację wytwarzania toksycznego amyloidu (szlak APP / BACE / Aβ) i istotnie znormalizował sygnalizację rytmu okołodobowego (za pomocą oddziaływania na receptory MT1 / MT2). Dodatkową, niezwykle interesującą obserwacją był spadek poziomu prozapalnych cytokin i chemokin w hepatocytach badanych zwierząt. Odnotowano także zmniejszenie odpowiedzi prozapalnej w narażonych na działanie nadtlenku wodoru komórek skóry.
Artykuł powstał ze współpracą z firmą Kogen, jedynym w Polsce dystrybutorem japońskiego suplementu ETAS®.
Z kodem ASIA10 – rabat 10% na produkty firmy Kogen.

Źródła:
Rysunek zmian patologicznych w mózgu – na podstawie mojej pracy doktorskiej, źródło: www.nytimes.com/2009/06/23/health/23abrai.html)/zmodyfikowany
Zdjęcie wyróżniające: Louis Hansel
Calderwood SK, A. Murshid, T. Prince. The shock of aging: molecular chaperones and the heat shock response in longevity and aging—a mini-review. Gerontology. 2009: 55(5): 550-8.
Njemini R, et al. Circulating Heat Shock Protein 70 in Health, Aging and Disease. BMC Immunology. 2011; 12: 24.
Wang, S., P. N. Mims, R. J. Roman & F. Fan (2016). Is Beta-Amyloid Accumulation a Cause or Consequence of Alzheimer’s Disease? J Alzheimers Parkinsonism Dement, 1.
Stewart, K. L. & S. E. Radford (2017). Amyloid plaques beyond Aβ: a survey of the diverse modulators of amyloid aggregation. Biophys Rev.
Sydow, A. Van Der Jeugd, F. Zheng et al., “Tau-induced defects in synaptic plasticity, learning, and memory are reversible in transgenic mice after switching off the toxic tau mutant,” Journal of Neuroscience, vol. 31, no. 7, pp. 2511–2525, 2011.
E. D. Roberson, B. Halabisky, J. W. Yoo et al., “Amyloid-β/fyn-induced synaptic, network, and cognitive impairments depend on tau levels in multiple mouse models of alzheimer’s disease,” Journal of Neuroscience, vol. 31, no. 2, pp. 700–711, 2011.
S. M. Ward, D. S. Himmelstein, J. K. Lancia, and L. I. Binder, “Tau oligomers and tau toxicity in neurodegenerative disease,” Biochemical Society Transactions, vol. 40, no. 4, pp. 667–671, 2012.
G. M. Shankar, S. Li, T. H. Mehta et al., “Amyloid-β protein dimers isolated directly from Alzheimer’s brains impair synaptic plasticity and memory,” Nature Medicine, vol. 14, no. 8, pp. 837–842, 2008.
K. Honjo, S. E. Black, and N. P. L. G. Verhoeff, “Alzheimer’s disease, cerebrovascular disease, and the β-amyloid cascade,” Canadian Journal of Neurological Sciences, vol. 39, no. 6, pp. 712–728, 2012.
K. Herrup, “Reimagining Alzheimer’s disease—an age-based hypothesis,” Journal of Neuroscience, vol. 30, no. 50, pp. 16755–16762, 2010.
C. G. Evans, S. Wisén, and J. E. Gestwicki, “Heat shock proteins 70 and 90 inhibit early stages of amyloid β-(1-42) aggregation in vitro,” The Journal of Biological Chemistry, vol. 281, no. 44, pp. 33182–33191, 2006.
K. R. Patterson, C. Remmers, Y. Fu et al., “Characterization of prefibrillar tau oligomers in vitro and in Alzheimer disease,” The Journal of Biological Chemistry, vol. 286, no. 26, pp. 23063–23076, 2011.
H. Shimura, D. Schwartz, S. P. Gygi, and K. S. Kosik, “CHIP-Hsc70 complex ubiquitinates phosphorylated tau and enhances cell survival,” The Journal of Biological Chemistry, vol. 279, no. 6, pp. 4869–4876, 2004.
L. Petrucelli, D. Dickson, K. Kehoe et al., “CHIP and Hsp70 regulate tau ubiquitination, degradation and aggregation,” Human Molecular Genetics, vol. 13, no. 7, pp. 703–714, 2004.
U. K. Jinwal, J. C. O’Leary III, S. I. Borysov et al., “Hsc70 rapidly engages tau after microtubule destabilization,” The Journal of Biological Chemistry, vol. 285, no. 22, pp. 16798–16805, 2010.
B. Sabirzhanov, B. A. Stoica, M. Hanscom, C.-S. Piao, and A. I. Faden, “Over-expression of HSP70 attenuates caspase-dependent and caspase-independent pathways and inhibits neuronal apoptosis,” Journal of Neurochemistry, vol. 123, no. 4, pp. 542–554, 2012.
Lu RC, Tan MS, Wang H, Xie AM, Yu JT, Tan L. Heat shock protein 70 in Alzheimer’s disease. Biomed Res Int. 2014;2014:435203. doi:10.1155/2014/435203.
Njemini R, Bautmans I, Onyema OO, Van Puyvelde K, Demanet C, Mets T. Circulating heat shock protein 70 in health, aging and disease. BMC Immunol. 2011;12:24. Published 2011 Mar 28. doi:10.1186/1471-2172-12-24